Fotografiske forteljingar: april 2012

Ein særs spennande forfattar er journalisten Robert Moss. Robert kjem opprinneleg frå Melbourne i Australia og vart særs prega av tre nær-døden opplevingar i barndommen. Han har spesialisert seg i å skriva om draumar, innbilningar og kvar den bevegelege grensa mellom røyndomen og sinnet går.

Han skriv om dei tre einaste tinga vi eigentleg kan forhalda oss til som sinnrike menneskje med sjel:

draumar, tilfeldigheiter og innbilning - altså det vi ubevisst opplever, det vi opplever fordi det berre skjer og vi er der når det skjer og det vi trur skjer eller det vi trur vi ser. Han bygger dette på at vårt sanseapparat, sinnrikt som det er, likefullt er innstilt på at me er individ som ikkje kan gå inn i andres sinn og sjå korleis dei reagerer, men kun forhalda oss til det me sjølv opplever.

Det er nok mange som trur på skjebnen, men kan me som menneskje eigentleg oppleva skjebnen som noko anna enn eit system av draumar, tilfeldigheiter og innbilning? Me kan faktisk ikkje vita. Det gjer ikkje Robert heller, han og alle andre må for all framtid leva i uvissa.

Utsnitt frå katdralen i Vilnius.
Innbilning?

Likevel kjennes det som nokre dager meir enn andre er draumar, tilfeldigheiter og innbilning, mogeleg sett i system og skjebnebestemt. Di meir me i augneblinken har frigjort oss frå daglege vaner som overstyrer våre sansemekanismar, di meir er me i stand til å la det tilfeldige eller skjebnestyrte skje.

Gjennom livet har eg hatt nokre slike dagar eg hugsar betre enn andre. Ein av dei var denne tidlige vårdagen i Vilnius i mars 2012. Altså for berre nokre veker sidan, likevel kan det vera lenge sidan for deg når du les dette og i minnet mitt vil forståinga av ein slik dag endre seg med avstanden til den i tid.

Det er 17. mars 2012, eg vaknar i ei seng i eit spartansk rom i ein bakgard i Bernardinu Gatve i gamlebyen i Vilnius. Morgonen kjennes ikkje i det heile teke heilag, sjølv om ein katolsk by som Vilnius førebur seg på å feira ein av dei store populærkulturelle av katolisismen sine helgenar, St Patrick - beskyttar av Irland (populærkulturell fordi mange katolikkar reknar han som helgen, sjølv om pavekyrkja aldri har kanonisert han til formell helgen - fram til ca år 1000 var kanonisering delegert regionalt og han vart aldri løfta fram til helgenkåring).

Eg kjenner meg heller ikkje heilag der eg naken går på badet, dusjar, kler meg og vandrar forbi frokostkorga utanfor døra mi og ut i ein vidunderleg solvarm baltisk morgon.

Tvert i mot kjenner eg meg litt motlaus fordi eg ikkje gjer slik eg opprinneleg planla og køyra ned til Druskininkai ved grensa mot Kviterussland og Polen for å gå på spa og fotografera det framleis snødekte landskapet rundt innsjøen. Eg ruslar bort Bernardinu med ei undring om kva dagen vil gje når eg let tilfeldigheitene råda.

På Pilies Kepyklele.

Eg ruslar opp dei par hundre metrene på Pilies til Pilies Kepyklele for å eta frukost der. Det er nært folketomt på ei tid der det skulle vore fullt med folk, kontrasten vert difor stor når eg først går inn på butikken til dei tre "furiene" rett over gata for Pilies Kepyklele for å kjøpa vatn til dagen (eg har alltid minst to flasker vatn med meg i veska når eg ruslar rundt). Furier? Menneskja i Vilnius er for det meste venlege. Denne butikken er eit slags sinnrikt mønster frå tidleg 80-tal. Då slo dei tre kvinnene seg saman for å drive butikk. Mogeleg vart dei aldri einige om rollefordelinga, så når du kjem inn i butikken er det som å komma inn i eit område minelagt med indre strid. Til høgre står ho som sel kjøt og grønt. Spør du ho om vatn, peikar ho inn i butikken til den eldste inne på kortsida og mumlar noko totalt uforståeleg, men som definitivt kan tolkast som at ho ikkje har tenkt å nedlata seg til å sei namnet hennar. Eg går innerst, kjøper vatn og spør etter nøtter. Vatnet får eg kjøpa, men nøttene? Det er dama til venstre, ho som mest sannsynleg er den som trakk loddet om å få selga det som anten smakar godt eller inneheld alkohol og difor er den mest forhatte av dei tre i dette interne skuggelandet. Så med ein del menneske som skal handla småting og med ei slik inndeling av absurd lokal antikremmar-vilje, får du tid til å studera desse tre damene. Og det mest framtredande med dei er sminka og håret. Har du nokon gong sett russiske kvinner frå fordums dagar, oversminka med permanent og blomsterkjolar? Då veit du korleis desse tre er.

Eg går lattermild ut butikken, kryssar gata og set meg ned på tilnærma fast plass for pannekaker med soppsaus og salat til, ein latte og ferskpressa juice. Smaken løftar dagen til neste nivå, det er slik mi hjerne i følge Robert Moss opplever det.

Saksofonist spelar Bop på Pilies.

Eg bestemmer meg får å gå oppover til "republikken" Uzupis på den andre sida av elva. Kunstnarbydelen er kontrast i seg sjølv. Den er ikkje i nærleiken av kva t d Kristiania er i København. Her råder ikkje kjensla av ungdommeleg nonchalans og tilårskommen galskap, men ei slags heilag ro.

Det er som om ingenting forandrar seg i Uzupis. Elva renn ved "porten", "engelen" reiser seg høgt over noko som kan kallas eit torg, dei som skal oppover går på venste side, dei som skal nedover på...venstre side, alt verkar stengt fordi alle dører er lukka. Du må kjenna på dørene, sjå inn, finna ut om det er ope på eiga hand. Eg hugsar mi fyrste vandring i Uzupis i oktober 2007. Det hadde byrja styrtregna og eg kjende på fyrste og beste dør og innanfor opna seg eit stor lyst rom med tre kvinner som jobba med smykkesteinar og laga kjeder, anheng, armband og små kunstverk med ein labrador som fylgesven. Kvinnene var så ulike som tre kvinner kunne vera. Ei var ung, med ravnsvart hår, svarte klede og sminke som var lagt med kun den hensikt å vera ein provikativ markør mot resten av verda. Den andre var rundt femti, kunstnar i alle uttrykk. Flagrant i klede og flagrant i tale og uttrykk og sminka var lagt for å skjula at også andletet hennar hadde vorte meir flagrant enn den ungdommelege sjela innanfor ynskte. Den tredje var mjuk i linjene i andletet, ein engel mykje lysare enn engelen på sokkel ute på plassen. Ho baud meg te og eg sat der utan at nokon sa eit ord på 50 minutter, før eg takka for teen og sola hadde erstatta regnet.

Denne dagen vurderte eg å gå inn same døra, men kunne ikkje skulda på regnet og gjekk forbi som om det ikkje var meint å gå inn der no. Skulle eg gå inn ei dør, måtte det vera fordi døra baud meg inn i augneblinken.

Sola varmar på toppen av Uzupis.

Eg går opp til toppen av bakken i Uzupis, der gata deler seg og heller nedover att mot Neris. Der går eg inn ein port fordi eg høyrer ein hund gøy innanfor. Eg ser fyrst ikkje hunden, men kjem inn i eit landskap av gamle trehus rundt ei gammal kvit steinkyrkje. Det er som eit eige land der inne. Så ser eg at det faktisk er hundar utanfor kvart hus. På det borteste huset sit ei lita jente på ei huske. Når ho ser meg, tek ho den gamle hunden i band og kjem rett mot meg. Så går ho framfor meg inn i hagen deira, som om ho inviterer meg over det gjerdet som ikkje er der. Foreldra og broren kjem ut og det er dei som byd med på dagens fyrste tekopp. Faren har mongolsk utsjånad og eg innser at eg er i utkanten av eit gammalt kommunistrike der folkevandring vart sett i system for å utvatne skiljet mellom folkeslaga og dermed hindra politisk segregering og utbrytar-provinsar. Kanskje vart denne faren ein gong mot slutten av Sovjettida henta frå Uzbekistan eller Kasakstan til Frunze for offiserutdanning? Han har denne høgreiste haldninga som offiserar aldri kan leggja frå seg. Så vart han send til Vilnius, stasjonert der, forelska seg i ei lokal jente og brått var han i eit lite land langt heimefrå utan å tilhøyra anna enn henne?

Han fortel det ikkje, meg eg trur mi innbilning er betre enn den sanne og om han hadde lese ho ville han smilt underfundig og sagt: "Ja, det var nok slik det var!"

Hund med menneskelege eigenskapar. Høg røst og feig retrett.

Eg takkar for teen, går innom hunden som bjeffa høgast og sjølvsagt; di nærare eg kjem, di meir aggresiv vert han, inntil eg er 3 meter unna. Då går halen mellom beina og han kryp i sanden mot meg. Eg smiler over at hundar er så lik menneskje. Me krigar på avstand og kryp når me kjenner nokon kjem for nære utan at me har kontroll.

Eg går ned same gata eg kom opp, ned til engelen, berre på...venstre side. Der rundar eg hjørnet til Uzupis Picerija, dumpar borti ein norsk høgskulelektor på Universitet - eg finn ut at han er norsk fordi eg snakkar norsk til ein av dei to labradorane hans.

"Heiiii voffsen!"

"Han forstår norsk!" ler lektoren!

Me ler og slår av ein prat til kona hans kjem ut frå dagligvaren på hjørnet. Så ruslar eg inn på kafeen. Det er eit bord ledig og det tek eg. Bordet deler ein lang benkesofa med neste bord, ved vindauga. Der sit tre unge kvinner og pratar og ler høgt. Eg freistar ikkje å sjå bort på dei, men klarar det tydelegvis ikkje. Klokka er tolv ein laurdags føremiddag og dei skålar i champagne og spør om eg vil ha. Før eg seier ja, spør eg kva dei feirar. Den eine ser freidig på meg. "At det er laurdag og at det ikkje har vore laurdag sidan same dag for ei veke sidan!"

For meg er nett det utsagnet meir ein god nok grunn til å akseptera eit glass Möet Chandon.

Champagne-girls - det er laurdag.

Å gjengje ein samtale med tre kvinner som var i si andre flaske på føremiddagen er som å gjengje ein forestilling med Monty Pyton at Hollywood Bowl. Absurditetane haglar og latteren fungerer som ei avvæpning for muskulaturen til dei som jobbar lange dagar med forsikring eller sal. Det er det dei tre jobbar med. Eg innser at eg jobbar kortare dagar enn den gjennomsnittlege Litauar gjer. Det er vanleg med arbeidsdagar til 18 eller 20, om omstenda krev det. Og det gjer dei ofte. Eg ser at omstenda difor krev at laurdagen har ein annan verdi i eit slikt samfunn, at champagnen er ei flukt, og at min muskulatur per då er i slik tilstand at eit enkelt glas champagne av god kvalitet og ein time med inderleg latter gjer godt for meir enn sjela.

Eg innser at eg kjenner for å rusla vidare, la dette eine glaset virka og ha god tid før eg skal møta Aage for lunch halvannan time seinare. Difor får eg dårleg tid når eg etter ein time og tjue minuttar oppdagar at det er ti minuttar att til avtalen min med Aage oppe på Rotuses aikste. Kva skjedde i mellomtida?

Eg gjekk inn den fyrste døra eg såg, den som i augneblinken baud meg inn.

"Galerija" står det på døra, to trinn ned. Det er noko med skiltet, furene i døra, muren rundt dørkarmen. Alt seier at dette er mi dør denne dagen.

I Galerija Norvilaite i Uzupis.

Kristina over ein kopp kaffi. Bokstaveleg.

Eg kjem inn i eit mørkt rom med spottar som lyser opp ei mengd bilete på veggane. Eg ser snart at det er linoleumstrykk på tre. Den einaste lyskjelda utanom spottane er lyset frå det djupe vindauget eg faktisk ikkje la merke til frå gata. I karmen ligg handlaga kort med same motiv som nokre av trykka på veggen. Like innanfor vindauget står eit bord. Bortest ved bordenden sit ei lita jente med mørke krøller. Ho ser opp frå laptopen og seier "Laba diena!" Eg smiler og ser at ei lyshåra kvinne kjem ut frå avlukket bak i rommet. Ho har maling på hendene og ei treplate som ho ber varsamt framfor seg. Ho er stilig kledd og eg tenker at ei som jobbar med kunst i dei kleda har usedvanleg stor tru på at ho ikkje kjem til å søla maling og dermed har stødige hender.

Så stoggar ho. Ho står heilt urørleg og betraktar meg med eit varmt og mildt andlete. Eg legg frå meg jakka på ein stol, tek av meg veska med kamera og vatnflasker. Så vert me ståande der i ei stund som verkar lengre enn ho er. Så seier kvinna på engelsk:

"Eg heiter Kristina og skal henta kaffi til deg!"

Og under eit halvminutt seinare har ho henta to koppar pulverkaffi og sit seg ved bordet som om det er sjølvsagt at eg skal setja meg på andre sida fordi det er heilt naturleg at eg skal forstå at eg akkurat vart invitert til kaffi i eit galleri av ein vakker kunstnar som tok pause i arbeidet berre fordi eg kjem innom.

"Eg har ikkje tenkt å kjøpa noko!" seier eg, som om eg må forklara at eg ikkje har grunn til å vera der.

"Det gjer ingenting", seier ho. "Akkurat no var det kjekt at du kom for eg fekk ein god grunn til å setja meg ned med ein kopp kaffi!"

Medan ho held fram å betrakta meg, som om det er hennar livsoppgåve å freista lesa kven andre er gjennom augene deira, ser eg på bileta hennar. Eg ser at tre ting går att: Ei ung brillekledd jente som ser særs ulukkeleg ut, ein dirigent med taktstokk og fargane grå og raud.

Eg har ikkje heilt oversikt over kva me snakka om i meir enn ein time. Eg hugsar at me fortalde om oss sjølve og at me disukterte kunsten hennar. Eg kan erindra at spørsmålet mitt om jenta med brillene i kunsten hennar faktisk var henne og om ho er oppteken av musikk, men eg kan berre hugsa at svara var sanselege, ærlege og fulle av løyndommar som var gøymd mellom orda eg høyrde og eg trur eg var meir oppteken av å sansa kven ho faktisk var enn dei orda ho sette på seg sjølv.

Ho var trøytt frå å jobba seine nattestimar med førebuingane til ei utstilling og med omslaget på ei bok som hadde deadline. Men likevel tok ho seg tid, baud på kaffi og snakkar varmt. Det gjer godt med slike møte. Og før eg reiste heim to dagar seinare var eg bortom galleriet med den litauiske oversetjinga av "Sofies verden" til ho. Som takk for kaffien og til inspirasjon. Eg fann så mykje av Sofie i både ho og kunsten hennar og for fyrste gong likte eg boka fordi eg hadde plassert ho i mitt eige landskap.

Eg skunda meg opp til Rotuses aikste på toppen av gamlebyen.

Aage forandrar seg ikkje mykje. Sjølv om eg trur han gjer det innvendig. Aage er eit slik menneskje som nok sansar meir enn dei fleste, som er sårbar og sterk på same tid og det synes eg om.

Han er sindig og me et lunsj ute på gata, før han seier at dei skal farga elva grønn nede ved brua over til Uzupis. Eg himlar med augene, farga ho grøn? St Patrick's day tek mange former.

Me går nedover til brua etter at maten er innteken, sola varmar og nede på brua ventar nærare tusen menneske rundt elva og på brua. Oppe på brua står den irske ambassadøren og held tale. Så ventar alle.

Den irske ambassadøren og John.

Eg står oppe på eit repos på oppsida av brua og brått kan eg ropa: "It is actually turning green!" Eg kryssar fingrane og vonar dei brukar naturlege ingrediensar til å få fram denne irrgrøne fargen og all logikk seier at så har skjedd, men eg er ikkje sikker. Kanskje vil eg berre overbevisa meg sjølv om at menneskja tenkjer før dei handlar.

Absurditetar og helgenfeiring.

Det mest fascinerande er at ei nygift par nett då står på brua for å festa hengelåsen til ornamenta i brua. Dette er ein gammal tradisjon; ein låser kjærleiken mellom seg saman ved å setja ein hengelås fast på ei bru. Der elva renn og syner at tida går, er kjærleiken bestandig sjølv om hengelåsen rustar.

Å ta bilete av desse to lukkelege, i det dei set hengelåsen i brua medan vatnet som renn nedanfor er irrgrønt er eit slags totalt kollaps av fornuft. Det er berre vakkert for dei som står der og ser på, og i ettertid litt absurd.

Låsing av kjærleiken over grøn Vilnele.

John, iren med den store parykken i irske fargar, kallar Aage og meg med inn på den lokale kneipa for ein øl. Denne dagen skal feirast, seier han. Når eg ser han att seinare på kvelden skjønar eg at han har teke feiringa i lengste laget for han syng høgt og ravande til omgjevnader som ser litt skeptisk på han. Eg bestemmer meg på det tidspunktet for ikkje å takka ja til invitasjonen han gav om irsk lunsj på Novitel neste dag, alt du kan eta og drikka høyrdes ikkje så forlokkande ut, sjølv om eg er sikker på at dei mora seg.

Eg forlet Aage, John og dei andre. Eg treng ein pause. Alle inntrykka gjer at trøyttheten tek meg og eg vil "heim" og sova litt før kvelden og avtalen eg har med Rimas.

Eg kjenner på døra i St Bernardinu. Ho er åpen og eg tek tjue minuttar for meg sjølv. Forutan den gamle mannen som tenner ljos er eg aleine. Eg innrømmer at det er få ting som gjer inntrykk på meg som den hule klangen av skritta til ein sorgtung einsam gammal mann i ei stor kyrkje.

St Bernardinu.

Vidare går eg nedom plassen ved katedralen. Kvelden i førvegen har eg gjort avtale med nokre skatarar at dei skal vera der i sekstida, like før sola går ned og eg vil fotografera dei.

Beundringsverdig balanse på plassen ved katedralen.

Å sitja der nede på plassen, kjenna dei siste solstrålene for dagen varma i andletet og sjå på brettkunstnarar, familiar med barnevogn, kyssande par oppetter muren ved vegen opp til slottshøgden og samstundes venta på at lyset skal bli meir dust og marmoren i katedralen få denne eigenarta blåfargen, gjer sjela roleg.

Den blå timen framfor katedralen.

På vegen mot bakgarden i Bernardinu ruslar eg opp og ned Pilies for å sjå etter gatemusikanten Nikodemas eller saksofonisten frå dagen før - det er vakkert med gatemusikantar i Vilnius, svært annleis enn trekkspelaren på Lidohjørnet i Bergen.

Skjegg inga hindring.

Saman med Nikodemas står den gamle mannen eg hadde snakka med kvelden i førevegen. Den gamle, som ingen veit kvar bur, har eit vidunderleg andlet, han strålar medan han syng gladeleg det ein ber om. Og om ein ikkje har noko ynskje, syng han likeframt, med eit stort smil. Han er julenissen utanfor sesongen, og gåva hans er songen. Han vil så gjerne glede og gjer det denne gongen og.

Namnlaus livsgledar.

Attende i Bernardinu Gatve somnar eg i det eg legg hovudet på puta og vaknar nett tidsnok til å få meg ein rask dusj før eg skal treffa Rimas.

Lina, Elzbieta og Rimas.

Så kjem denne absurde augneblinken at eg møter min ven, samt Monika og nokre vener av ho, medan eg tek opp halvanna kilo brunost frå Noreg - på ein bar - og høgtydeleg overlever det til Rimas. Når me går vidare til ein irsk pub for meir St Patrck's day er brunosten med og eg må le då dørvakta ber Rimas om å få sjå i posen.

Etter ei stund er Rimas trøytt. Han har vore i Klaipeda og spelt kvelden i førvegen og manglar søvn. Monika seier at ho og vil gå heim, men ho formanar venninnene sine til å ta vare på meg. Det er noko eg har opplevd i Litauen; at vener sørger for at eg ikkje er aleine. Men på den irske puben er det så trangt, varmt og høglydt at eg spør om me kan gå ein annan stad.

Alkymistar.

Neste dør er inn til ein nystarta bar som heiter "Alkymija". Mine nye bekjente og eg stig inn, treff Ulf, ein godhjerta Bodøværing som i 17 år var Litauen sin konsul til Nord-Noreg og som sidan 2000 har budd i Vilnius. Ulf er flink til å gi ros og gode ord og hans selskap er godt, det same gjeld dei tre andre.

Godt selskap på Alchymija.
Auste, Laura og Aiste.

Og musikken minner meg på at eg svært sjeldan synes musikkvalet på cafear, restaurantar og utestader i Vilnius er anna enn utmerka. Me fem som er tilstades ler mykje og dette vert punktum for ein dag som vart akkurat så forutsigbar som det han var tiltenkt då eg bestemde meg for ikkje å reisa til Druskininkai.

Dagen vart full av inntrykk som ikkje let seg plassera i nærleiken av kvardagsrutiner i hjernebarken og når drinkane dei to alkymistane lagar har blitt nok for ein sliten kropp går eg heimover.

Eg seier farvel til mitt gode selskap, går heilt feil, kjenner meg ikkje att og finn ut at så lenge eg går nedover, er eg på nokonlunde rett veg. Eg kjenner meg fyrst att då eg kjem ut på Gedimino, hovudgata i Vilnius, like ved teateret. Det fyrste eg ser er McDonalds og eg let prinsippa fara for ei stund og et mine to små hamburgarar for magens skuld medan eg smilande ruslar atter ein gong forbi katedralen og undrar meg om Robert Moss faktisk har rett. At alt me opplever er noko som kun kan tolkast inn i eit system av draumar, tilfeldigheiter og innbilning. I så fall kan eg leva godt med det!