Draumar, tilfeldigheiter og innbilning

Ein særs spennande forfattar er journalisten Robert Moss. Robert kjem opprinneleg frå Melbourne i Australia og vart særs prega av tre nær-døden opplevingar i barndommen. Han har spesialisert seg i å skriva om draumar, innbilningar og kvar den bevegelege grensa mellom røyndomen og sinnet går.

Han skriv om dei tre einaste tinga vi eigentleg kan forhalda oss til som sinnrike menneskje med sjel:

draumar, tilfeldigheiter og innbilning - altså det vi ubevisst opplever, det vi opplever fordi det berre skjer og vi er der når det skjer og det vi trur skjer eller det vi trur vi ser. Han bygger dette på at vårt sanseapparat, sinnrikt som det er, likefullt er innstilt på at me er individ som ikkje kan gå inn i andres sinn og sjå korleis dei reagerer, men kun forhalda oss til det me sjølv opplever.

Det er nok mange som trur på skjebnen, men kan me som menneskje eigentleg oppleva skjebnen som noko anna enn eit system av draumar, tilfeldigheiter og innbilning? Me kan faktisk ikkje vita. Det gjer ikkje Robert heller, han og alle andre må for all framtid leva i uvissa.

Utsnitt frå katdralen i Vilnius.
Innbilning?

Likevel kjennes det som nokre dager meir enn andre er draumar, tilfeldigheiter og innbilning, mogeleg sett i system og skjebnebestemt. Di meir me i augneblinken har frigjort oss frå daglege vaner som overstyrer våre sansemekanismar, di meir er me i stand til å la det tilfeldige eller skjebnestyrte skje.

Gjennom livet har eg hatt nokre slike dagar eg hugsar betre enn andre. Ein av dei var denne tidlige vårdagen i Vilnius i mars 2012. Altså for berre nokre veker sidan, likevel kan det vera lenge sidan for deg når du les dette og i minnet mitt vil forståinga av ein slik dag endre seg med avstanden til den i tid.

Det er 17. mars 2012, eg vaknar i ei seng i eit spartansk rom i ein bakgard i Bernardinu Gatve i gamlebyen i Vilnius. Morgonen kjennes ikkje i det heile teke heilag, sjølv om ein katolsk by som Vilnius førebur seg på å feira ein av dei store populærkulturelle av katolisismen sine helgenar, St Patrick - beskyttar av Irland (populærkulturell fordi mange katolikkar reknar han som helgen, sjølv om pavekyrkja aldri har kanonisert han til formell helgen - fram til ca år 1000 var kanonisering delegert regionalt og han vart aldri løfta fram til helgenkåring).

Eg kjenner meg heller ikkje heilag der eg naken går på badet, dusjar, kler meg og vandrar forbi frokostkorga utanfor døra mi og ut i ein vidunderleg solvarm baltisk morgon.

Tvert i mot kjenner eg meg litt motlaus fordi eg ikkje gjer slik eg opprinneleg planla og køyra ned til Druskininkai ved grensa mot Kviterussland og Polen for å gå på spa og fotografera det framleis snødekte landskapet rundt innsjøen. Eg ruslar bort Bernardinu med ei undring om kva dagen vil gje når eg let tilfeldigheitene råda.

På Pilies Kepyklele.

Eg ruslar opp dei par hundre metrene på Pilies til Pilies Kepyklele for å eta frukost der. Det er nært folketomt på ei tid der det skulle vore fullt med folk, kontrasten vert difor stor når eg først går inn på butikken til dei tre "furiene" rett over gata for Pilies Kepyklele for å kjøpa vatn til dagen (eg har alltid minst to flasker vatn med meg i veska når eg ruslar rundt). Furier? Menneskja i Vilnius er for det meste venlege. Denne butikken er eit slags sinnrikt mønster frå tidleg 80-tal. Då slo dei tre kvinnene seg saman for å drive butikk. Mogeleg vart dei aldri einige om rollefordelinga, så når du kjem inn i butikken er det som å komma inn i eit område minelagt med indre strid. Til høgre står ho som sel kjøt og grønt. Spør du ho om vatn, peikar ho inn i butikken til den eldste inne på kortsida og mumlar noko totalt uforståeleg, men som definitivt kan tolkast som at ho ikkje har tenkt å nedlata seg til å sei namnet hennar. Eg går innerst, kjøper vatn og spør etter nøtter. Vatnet får eg kjøpa, men nøttene? Det er dama til venstre, ho som mest sannsynleg er den som trakk loddet om å få selga det som anten smakar godt eller inneheld alkohol og difor er den mest forhatte av dei tre i dette interne skuggelandet. Så med ein del menneske som skal handla småting og med ei slik inndeling av absurd lokal antikremmar-vilje, får du tid til å studera desse tre damene. Og det mest framtredande med dei er sminka og håret. Har du nokon gong sett russiske kvinner frå fordums dagar, oversminka med permanent og blomsterkjolar? Då veit du korleis desse tre er.

Eg går lattermild ut butikken, kryssar gata og set meg ned på tilnærma fast plass for pannekaker med soppsaus og salat til, ein latte og ferskpressa juice. Smaken løftar dagen til neste nivå, det er slik mi hjerne i følge Robert Moss opplever det.

Saksofonist spelar Bop på Pilies.

Eg bestemmer meg får å gå oppover til "republikken" Uzupis på den andre sida av elva. Kunstnarbydelen er kontrast i seg sjølv. Den er ikkje i nærleiken av kva t d Kristiania er i København. Her råder ikkje kjensla av ungdommeleg nonchalans og tilårskommen galskap, men ei slags heilag ro.

Det er som om ingenting forandrar seg i Uzupis. Elva renn ved "porten", "engelen" reiser seg høgt over noko som kan kallas eit torg, dei som skal oppover går på venste side, dei som skal nedover på...venstre side, alt verkar stengt fordi alle dører er lukka. Du må kjenna på dørene, sjå inn, finna ut om det er ope på eiga hand. Eg hugsar mi fyrste vandring i Uzupis i oktober 2007. Det hadde byrja styrtregna og eg kjende på fyrste og beste dør og innanfor opna seg eit stor lyst rom med tre kvinner som jobba med smykkesteinar og laga kjeder, anheng, armband og små kunstverk med ein labrador som fylgesven. Kvinnene var så ulike som tre kvinner kunne vera. Ei var ung, med ravnsvart hår, svarte klede og sminke som var lagt med kun den hensikt å vera ein provikativ markør mot resten av verda. Den andre var rundt femti, kunstnar i alle uttrykk. Flagrant i klede og flagrant i tale og uttrykk og sminka var lagt for å skjula at også andletet hennar hadde vorte meir flagrant enn den ungdommelege sjela innanfor ynskte. Den tredje var mjuk i linjene i andletet, ein engel mykje lysare enn engelen på sokkel ute på plassen. Ho baud meg te og eg sat der utan at nokon sa eit ord på 50 minutter, før eg takka for teen og sola hadde erstatta regnet.

Denne dagen vurderte eg å gå inn same døra, men kunne ikkje skulda på regnet og gjekk forbi som om det ikkje var meint å gå inn der no. Skulle eg gå inn ei dør, måtte det vera fordi døra baud meg inn i augneblinken.

Sola varmar på toppen av Uzupis.

Eg går opp til toppen av bakken i Uzupis, der gata deler seg og heller nedover att mot Neris. Der går eg inn ein port fordi eg høyrer ein hund gøy innanfor. Eg ser fyrst ikkje hunden, men kjem inn i eit landskap av gamle trehus rundt ei gammal kvit steinkyrkje. Det er som eit eige land der inne. Så ser eg at det faktisk er hundar utanfor kvart hus. På det borteste huset sit ei lita jente på ei huske. Når ho ser meg, tek ho den gamle hunden i band og kjem rett mot meg. Så går ho framfor meg inn i hagen deira, som om ho inviterer meg over det gjerdet som ikkje er der. Foreldra og broren kjem ut og det er dei som byd med på dagens fyrste tekopp. Faren har mongolsk utsjånad og eg innser at eg er i utkanten av eit gammalt kommunistrike der folkevandring vart sett i system for å utvatne skiljet mellom folkeslaga og dermed hindra politisk segregering og utbrytar-provinsar. Kanskje vart denne faren ein gong mot slutten av Sovjettida henta frå Uzbekistan eller Kasakstan til Frunze for offiserutdanning? Han har denne høgreiste haldninga som offiserar aldri kan leggja frå seg. Så vart han send til Vilnius, stasjonert der, forelska seg i ei lokal jente og brått var han i eit lite land langt heimefrå utan å tilhøyra anna enn henne?

Han fortel det ikkje, meg eg trur mi innbilning er betre enn den sanne og om han hadde lese ho ville han smilt underfundig og sagt: "Ja, det var nok slik det var!"

Hund med menneskelege eigenskapar. Høg røst og feig retrett.

Eg takkar for teen, går innom hunden som bjeffa høgast og sjølvsagt; di nærare eg kjem, di meir aggresiv vert han, inntil eg er 3 meter unna. Då går halen mellom beina og han kryp i sanden mot meg. Eg smiler over at hundar er så lik menneskje. Me krigar på avstand og kryp når me kjenner nokon kjem for nære utan at me har kontroll.

Eg går ned same gata eg kom opp, ned til engelen, berre på...venstre side. Der rundar eg hjørnet til Uzupis Picerija, dumpar borti ein norsk høgskulelektor på Universitet - eg finn ut at han er norsk fordi eg snakkar norsk til ein av dei to labradorane hans.

"Heiiii voffsen!"

"Han forstår norsk!" ler lektoren!

Me ler og slår av ein prat til kona hans kjem ut frå dagligvaren på hjørnet. Så ruslar eg inn på kafeen. Det er eit bord ledig og det tek eg. Bordet deler ein lang benkesofa med neste bord, ved vindauga. Der sit tre unge kvinner og pratar og ler høgt. Eg freistar ikkje å sjå bort på dei, men klarar det tydelegvis ikkje. Klokka er tolv ein laurdags føremiddag og dei skålar i champagne og spør om eg vil ha. Før eg seier ja, spør eg kva dei feirar. Den eine ser freidig på meg. "At det er laurdag og at det ikkje har vore laurdag sidan same dag for ei veke sidan!"

For meg er nett det utsagnet meir ein god nok grunn til å akseptera eit glass Möet Chandon.

Champagne-girls - det er laurdag.

Å gjengje ein samtale med tre kvinner som var i si andre flaske på føremiddagen er som å gjengje ein forestilling med Monty Pyton at Hollywood Bowl. Absurditetane haglar og latteren fungerer som ei avvæpning for muskulaturen til dei som jobbar lange dagar med forsikring eller sal. Det er det dei tre jobbar med. Eg innser at eg jobbar kortare dagar enn den gjennomsnittlege Litauar gjer. Det er vanleg med arbeidsdagar til 18 eller 20, om omstenda krev det. Og det gjer dei ofte. Eg ser at omstenda difor krev at laurdagen har ein annan verdi i eit slikt samfunn, at champagnen er ei flukt, og at min muskulatur per då er i slik tilstand at eit enkelt glas champagne av god kvalitet og ein time med inderleg latter gjer godt for meir enn sjela.

Eg innser at eg kjenner for å rusla vidare, la dette eine glaset virka og ha god tid før eg skal møta Aage for lunch halvannan time seinare. Difor får eg dårleg tid når eg etter ein time og tjue minuttar oppdagar at det er ti minuttar att til avtalen min med Aage oppe på Rotuses aikste. Kva skjedde i mellomtida?

Eg gjekk inn den fyrste døra eg såg, den som i augneblinken baud meg inn.

"Galerija" står det på døra, to trinn ned. Det er noko med skiltet, furene i døra, muren rundt dørkarmen. Alt seier at dette er mi dør denne dagen.

I Galerija Norvilaite i Uzupis.

Kristina over ein kopp kaffi. Bokstaveleg.

Eg kjem inn i eit mørkt rom med spottar som lyser opp ei mengd bilete på veggane. Eg ser snart at det er linoleumstrykk på tre. Den einaste lyskjelda utanom spottane er lyset frå det djupe vindauget eg faktisk ikkje la merke til frå gata. I karmen ligg handlaga kort med same motiv som nokre av trykka på veggen.  Like innanfor vindauget står eit bord. Bortest ved bordenden sit ei lita jente med mørke krøller. Ho ser opp frå laptopen og seier "Laba diena!" Eg smiler og ser at ei lyshåra kvinne kjem ut frå avlukket bak i rommet. Ho har maling på hendene og ei treplate som ho ber varsamt framfor seg. Ho er stilig kledd og eg tenker at ei som jobbar med kunst i dei kleda har usedvanleg stor tru på at ho ikkje kjem til å søla maling og dermed har stødige hender.

Så stoggar ho. Ho står heilt urørleg og betraktar meg med eit varmt og mildt andlete. Eg legg frå meg jakka på ein stol, tek av meg veska med kamera og vatnflasker. Så vert me ståande der i ei stund som verkar lengre enn ho er. Så seier kvinna på engelsk:

"Eg heiter Kristina og skal henta kaffi til deg!"

Og under eit halvminutt seinare har ho henta to koppar pulverkaffi og sit seg ved bordet som om det er sjølvsagt at eg skal setja meg på andre sida fordi det er heilt naturleg at eg skal forstå at eg akkurat vart invitert til kaffi i eit galleri av ein vakker kunstnar som tok pause i arbeidet berre fordi eg kjem innom.

"Eg har ikkje tenkt å kjøpa noko!" seier eg, som om eg må forklara at eg ikkje har grunn til å vera der.

"Det gjer ingenting", seier ho. "Akkurat no var det kjekt at du kom for eg fekk ein god grunn til å setja meg ned med ein kopp kaffi!"

Medan ho held fram å betrakta meg, som om det er hennar livsoppgåve å freista lesa kven andre er gjennom augene deira, ser eg på bileta hennar. Eg ser at tre ting går att: Ei ung brillekledd jente som ser særs ulukkeleg ut, ein dirigent med taktstokk og fargane grå og raud.

 

Eg har ikkje heilt oversikt over kva me snakka om i meir enn ein time. Eg hugsar at me fortalde om oss sjølve og at me disukterte kunsten hennar. Eg kan erindra at spørsmålet mitt om jenta med brillene i kunsten hennar faktisk var henne og om ho er oppteken av musikk, men eg kan berre hugsa at svara var sanselege, ærlege og fulle av løyndommar som var gøymd mellom orda eg høyrde og eg trur eg var meir oppteken av å sansa kven ho faktisk var enn dei orda ho sette på seg sjølv.

Ho var trøytt frå å jobba seine nattestimar med førebuingane til ei utstilling og med omslaget på ei bok som hadde deadline. Men likevel tok ho seg tid, baud på kaffi og snakkar varmt. Det gjer godt med slike møte. Og før eg reiste heim to dagar seinare var eg bortom galleriet med den litauiske oversetjinga av "Sofies verden" til ho. Som takk for kaffien og til inspirasjon. Eg fann så mykje av Sofie i både ho og kunsten hennar og for fyrste gong likte eg boka fordi eg hadde plassert ho i mitt eige landskap.

Eg skunda meg opp til Rotuses aikste på toppen av gamlebyen.

Aage forandrar seg ikkje mykje. Sjølv om eg trur han gjer det innvendig. Aage er eit slik menneskje som nok sansar meir enn dei fleste, som er sårbar og sterk på same tid og det synes eg om.

Han er sindig og me et lunsj ute på gata, før han seier at dei skal farga elva grønn nede ved brua over til Uzupis. Eg himlar med augene, farga ho grøn? St Patrick's day tek mange former.

Me går nedover til brua etter at maten er innteken, sola varmar og nede på brua ventar nærare tusen menneske rundt elva og på brua. Oppe på brua står den irske ambassadøren og held tale. Så ventar alle.

Den irske ambassadøren og John.

Eg står oppe på eit repos på oppsida av brua og brått kan eg ropa: "It is actually turning green!" Eg kryssar fingrane og vonar dei brukar naturlege ingrediensar til å få fram denne irrgrøne fargen og all logikk seier at så har skjedd, men eg er ikkje sikker. Kanskje vil eg berre overbevisa meg sjølv om at menneskja tenkjer før dei handlar.

Absurditetar og helgenfeiring.

Det mest fascinerande er at ei nygift par nett då står på brua for å festa hengelåsen til ornamenta i brua. Dette er ein gammal tradisjon; ein låser kjærleiken mellom seg saman ved å setja ein hengelås fast på ei bru. Der elva renn og syner at tida går, er kjærleiken bestandig sjølv om hengelåsen rustar.

Å ta bilete av desse to lukkelege, i det dei set hengelåsen i brua medan vatnet som renn nedanfor er irrgrønt er eit slags totalt kollaps av fornuft. Det er berre vakkert for dei som står der og ser på, og i ettertid litt absurd.

Låsing av kjærleiken over grøn Vilnele.

John, iren med den store parykken i irske fargar, kallar Aage og meg med inn på den lokale kneipa for ein øl. Denne dagen skal feirast, seier han. Når eg ser han att seinare på kvelden skjønar eg at han har teke feiringa i lengste laget for han syng høgt og ravande til omgjevnader som ser litt skeptisk på han. Eg bestemmer meg på det tidspunktet for ikkje å takka ja til invitasjonen han gav om irsk lunsj på Novitel neste dag, alt du kan eta og drikka høyrdes ikkje så forlokkande ut, sjølv om eg er sikker på at dei mora seg.

Eg forlet Aage, John og dei andre. Eg treng ein pause. Alle inntrykka gjer at trøyttheten tek meg og eg vil "heim" og sova litt før kvelden og avtalen eg har med Rimas.

Eg kjenner på døra i St Bernardinu. Ho er åpen og eg tek tjue minuttar for meg sjølv. Forutan den gamle mannen som tenner ljos er eg aleine. Eg innrømmer at det er få ting som gjer inntrykk på meg som den hule klangen av skritta til ein sorgtung einsam gammal mann i ei stor kyrkje.

St Bernardinu.

Vidare går eg nedom plassen ved katedralen. Kvelden i førvegen har eg gjort avtale med nokre skatarar at dei skal vera der i sekstida, like før sola går ned og eg vil fotografera dei.

Beundringsverdig balanse på plassen ved katedralen.

Å sitja der nede på plassen, kjenna dei siste solstrålene for dagen varma i andletet og sjå på brettkunstnarar, familiar med barnevogn, kyssande par oppetter muren ved vegen opp til slottshøgden og samstundes venta på at lyset skal bli meir dust og marmoren i katedralen få denne eigenarta blåfargen, gjer sjela roleg.

Den blå timen framfor katedralen.

På vegen mot bakgarden i Bernardinu ruslar eg opp og ned Pilies for å sjå etter gatemusikanten Nikodemas eller saksofonisten frå dagen før - det er vakkert med gatemusikantar i Vilnius, svært annleis enn trekkspelaren på Lidohjørnet i Bergen.

Skjegg inga hindring.

Saman med Nikodemas står den gamle mannen eg hadde snakka med kvelden i førevegen. Den gamle, som ingen veit kvar bur, har eit vidunderleg andlet, han strålar medan han syng gladeleg det ein ber om. Og om ein ikkje har noko ynskje, syng han likeframt, med eit stort smil. Han er julenissen utanfor sesongen, og gåva hans er songen. Han vil så gjerne glede og gjer det denne gongen og.

Namnlaus livsgledar.

Attende i Bernardinu Gatve somnar eg i det eg legg hovudet på puta og vaknar nett tidsnok til å få meg ein rask dusj før eg skal treffa Rimas.

Lina, Elzbieta og Rimas.

Så kjem denne absurde augneblinken at eg møter min ven, samt Monika og nokre vener av ho, medan eg tek opp halvanna kilo brunost frå Noreg - på ein bar - og høgtydeleg overlever det til Rimas. Når me går vidare til ein irsk pub for meir St Patrck's day er brunosten med og eg må le då dørvakta ber Rimas om å få sjå i posen.

Etter ei stund er Rimas trøytt. Han har vore i Klaipeda og spelt kvelden i førvegen og manglar søvn. Monika seier at ho og vil gå heim, men ho formanar venninnene sine til å ta vare på meg. Det er noko eg har opplevd i Litauen; at vener sørger for at eg ikkje er aleine. Men på den irske puben er det så trangt, varmt og høglydt at eg spør om me kan gå ein annan stad.

Alkymistar.

Neste dør er inn til ein nystarta bar som heiter "Alkymija". Mine nye bekjente og eg stig inn, treff Ulf, ein godhjerta Bodøværing som i 17 år var Litauen sin konsul til Nord-Noreg og som sidan 2000 har budd i Vilnius. Ulf er flink til å gi ros og gode ord og hans selskap er godt, det same gjeld dei tre andre.

Godt selskap på Alchymija.
Auste, Laura og Aiste.

Og musikken minner meg på at eg svært sjeldan synes musikkvalet på cafear, restaurantar og utestader i Vilnius er anna enn utmerka. Me fem som er tilstades ler mykje og dette vert punktum for ein dag som vart akkurat så forutsigbar som det han var tiltenkt då eg bestemde meg for ikkje å reisa til Druskininkai.

Dagen vart full av inntrykk som ikkje let seg plassera i nærleiken av kvardagsrutiner i hjernebarken og når drinkane dei to alkymistane lagar har blitt nok for ein sliten kropp går eg heimover.

Eg seier farvel til mitt gode selskap, går heilt feil, kjenner meg ikkje att og finn ut at så lenge eg går nedover, er eg på nokonlunde rett veg. Eg kjenner meg fyrst att då eg kjem ut på Gedimino, hovudgata i Vilnius, like ved teateret. Det fyrste eg ser er McDonalds og eg let prinsippa fara for ei stund og et mine to små hamburgarar for magens skuld medan eg smilande ruslar atter ein gong forbi katedralen og undrar meg om Robert Moss faktisk har rett. At alt me opplever er noko som kun kan tolkast inn i eit system av draumar, tilfeldigheiter og innbilning. I så fall kan eg leva godt med det!

Plassen ved katedralen om natta.

Det er natt i Vilnius.

Det er tid for

draumar

Nattevandring på Pilies.

Kristina Norvilaite Artwork

Uzupis i Wikipedia

Natt over Vilnius, sett frå borga på høgden.

Hugs å gå inn
- om døra byd deg!

Og hugs at det du trur du ser

er sanninga

Eller berre

innbilning

Det du trur er tilfeldig -

kan vera skjebnen.

Og det som verkar

forutbestemt

- kan vera heilt

tilfeldig

Og korleis veit

du

kva som er

draum

og kva som er

verkeleg

?

Kva er det med Vilnius?

Forord:

Eg vel å bruka bilete frå tidlegare turar til Vilnius fordi den siste turen fortener si eiga historie med denne som bakteppe.

Kva er det med Vilnius?

I juli 2007 er eg på Öland, denne fantastiske forblåste øya nordaust av Kalmar på den svenske austkysten. Øya med Solliden, tåkefylte heier, makabre krimhistoriar av det reint spøkefulle slaget, røykte reker og lange aks bergtek meg og eg tenker forflytta meg ut dit i staden for å ta dagsturar frå fastlandet.

Telefon frå aust

Telefonen ringer.

To gonger på ti minutter. To ulike personar.

"Ta turen over til Klaipeda. Båten går frå Karlshamn i morgon ettermiddag. Du er i Litauen på morgonen."

Eg er aleine og gjer som eg får beskjed om.

Framfor meg ligg 15 timars ferjetur med russiske vogntogsjåførar med så høg morgonpromille at då me køyrer i land håpar eg at det står promillekontroll innom kaia. Det ville hjulpe godt på den litauiske statskassa.

Eg tek inn på Litinterp, slumpen spelar ofte inn når eg reiser, og Litinterp syner seg å vera ein fantastisk kombinasjon av billeg, reint, enkelt, sentralt, frukost i korg på døra på avtalt tid og "me hjelper deg med alt!"-kontor. Vaida, Julija og Kristina deler på å betjena kontoret og eg trur aldri eg har møtt meir serviceinnstilte menneske før.

Eg stortrivst med gamle vener med telefon og nye kjende som sikkert og har ein.

Det er Juros Svente, baltisk sjøfestival og bugnar av bodar, grillkjøt, øl, seglskuter og paradar.

Bilete er frå "Vakaras Express" - Kveldsekspressen, hovudavisa
i Klaipeda, Donata og eg ute på fototur i mylderet.



Før eg reiser attende fortel nokon meg at Vilnius er vakkert om hausten.

Eg har berre vore i Klaipeda, havnebyen med kranene. Kanskje eg skal utforska dette landet meir?

Og slik blir det.

I oktober same år har Litinterp ordna meg ei veke i ein toppleilighet på Latako i Gamlebyen og eg brukar dagane til å rusla rundt og sjå på alt dette særeigne, som er ei blanding av så mange epoker, så mange stilar, så mykje vakkert  og så mykje forfall.

Trakai, knappe 2 mil mot vest var forbokstaven til Vilnius, borga på øya i innsjøen som husa hovudstaden til det som på 1300-talet var Europas største stat; Litauen, frå Saaremaa i nord til Krim i sør under kong Jogaila, Her møter den katolske sivilisasjonen dei store skogane og heidenskapen.

Trakai ein marsdag i 2009, isvandring med Rita.

Så giftar nokon seg med nokon, mest vonaleg ei dotter av Litauen med ein son av Polen og mannen har rangen nok til at Litauen vert vassalstat for den polske trona.

Difor er det mange stor namn frå historia og diktarkunsten som ber namn frå begge land.

Napoleon byrjar sitt felttog frå Vilnius. Han kryssar elva Neris som ei symbolsk handling. Og kjem attende same vegen med dei få overlevande av hestar og menn som har møtt dei kalde vindane frå Sibir.

Nordens Jerusalem

Ein gong bur det 700.000 aust-jødar her. Fyrst tek progromane på 1880-talet ein del av dei, så går dei fleste andre med i 2. verdskrigen. Framleis er den jødiske sjela ein del av dette uutalte triste ein kan ana i Vilnius. Som om synagoga framleis står der, 60 år etter at ho brann, som eit spøkelse frå menneskeleg svik og ekstreme handlingar. Eit evig fortapt mausoleum. Landets jiddische barndom er fortapt i kommunismens og nazismens tru på stat og ekspansjon.

I tre år på 1920-talet er Litauen eit fritt land.

Difor kallar dei ikkje 1991 for frigjeringsåret, men for året dei gjenoppretta fridomen.

Fridomen har vore som ei tynn matte av håp under det grove, kløande høyet dei gjennom århundra har sove i.

Når sovjetiske styrkar kringset TV-tårnet i 1991 er det ei natt eg sit oppe og ser på nyhende. Det er som om eg då veit at dette vert eit land eg får kjært.

Historia er nok til å bli glad i eit land, for med historia kan ein forstå notida.

Pilies Kepyklele - min stamkafe i Vilnius og staden
 med verdas beste pannekaker.

Nedanfor huset i Latako ligg eit motehus som no er nedlagt.

Modas Saltinas.

Denne vakre, men kalde oktoberkvelden i 2007 er det framsyning av vinterkolleksjonen og eg spring inn, dusjar, tek på meg min finaste stas (så fin som ein koffert tillet!), går ut på gata, inn neste dør med fotoapparatet klart, smilar breidt og seier "Labai Aciu!" til kelnaren som byr på champagne. At eg er einaste utan adgangskort ser ikkje ut til å vera det store problemet.

På ein merkeleg måte står eg dermed brått inne i ei verd eg kjenner meg liten i.

Så eg søker inn i lokalet, til utkanten av verda.

Der inne står ei kvinne og ein mann. Han prøver ein jakke som er altfor liten og eg helsar på dei begge.

Lina, Elzbieta og Rimas i mars 2012.

Monika er svigerinna. Lina er heime. Rimas vert ein av mine beste vener.

Han er komikar på fjernsyn, DJ på nattklubbar og ein unik historieforteljar og filosof.

Rimas er den som fortel meg alle dei nære historiane og som forsøker å få meg til å forstå hatet mot russarane når dei går inn i Georgia og Litauen kjenner seg trua på ny.

Gjennom denne mannen forstår eg den nære historia. Då eg som liten var redd for dei raude i aust, at ein gamal, senil mann skulle trykka på feil knapp, blei Rimas og klassa teke med til ei kyrkje som var innreidd som ateistisk museum. Han var ein av dei raude i aust, men så absolutt mot sin vilje.

Difor kan eg gjennom han og forstå kvifor dei er så sinte på Gorbatsjov, som me her heime elskar for si historiske rolle i bølga av endringar som rei Europa. Leiaren med føflekken i panna gav dei håpet for så å freista å knusa det med militærmakt i gjenreisinga av fridomen.

Brunost, sanddyner og diktarisk kjærleik

Og eg pakkar brunost i kofferten kvar gong eg reiser attende. Rimas og familien elskar norsk brunost og eg tenkjer at me har ulikt syn på både Gorbatsjov og brunost, men at det er godt at ikkje alle er like, for me lærer best av kvarandre så lenge me ser ting ulikt.

Ei kyrkje og eit fordums ateistisk museum, symbolet
på dualismen i Vilnius.

Historia om Rimas og Lina er ein av dei vakraste kjærleiksskildringar eg veit om.

Det er nyårsaftan og begge kjenner seg einsame på kvar sitt vis.

Kvar for seg går dei til St Bernardinukyrkja i staden for å feira på vårt tradisjonelle vis, høyrer på messe og tystnaden og Lina kjenner ved siste klokkeslag ved midnatt ein finger som pirkar ho på skuldera. Vil ho kanskje drikka ein varm kopp med han?

I dag er dei forldre til vesle Elzbieta og lukkeleg gift.

Franskoversetjaren frå Plunge og komikaren frå utkanten av Vilnius er naturparet framfor nokon eg har møtt.

Året etter mitt fyrste besøk i Vilnius feirar mine foreldre kjærleiken gjennom 40 år med klemmar og diskusjonar. Deira einaste born byd dei på tur og saman tek dei turen til Nida - i Litauen.

Fiskarlandsbyen på Neringa, innerst i den Kuroniske lagune, diktarlandsbyen til Thomas Mann.

Der det er forbode å gå fort og det er kort mellom brakkvatn og saltvatn.

Irma i Minge.

Me tek båten opp ei sideelv til Nemunas, opp til gamle Irma i Minge og drikk krydderbrennevin og et brød i hagen, medan nevøen hennar, kaptein Romas fortel om dei tre gongene ho og mannen har bygd opp huset att etter isgongen i elva om våren. No er ho aleine og vil ikkje tåla fleire vårlege ismassar. Ho smilar trufast til oss, kanskje til og med ekte, og me kan i all hennar nærleik kjenna den bestenmoderlege kjærleiken som kun eldre koner som har opplevd slitet kan ha,

Og medan svaner flyg nedover Nemunas over skyssstasjonen, syng ein tysk turist "Ja, vi elsker" på Dresden-dialekt fordi han trur at eg er like glad i den norske nasjonalsongen som det han er.

Sanddynene ved Nida er Europas største og over dei går og grensa til den mest
bevakta av byane i Europa, Kaliningrad.

I dette landskapet syklar eg opp på sanddynene før morgonsola har teke tak, feirer den nye morgonen med marihønene som kravlar opp frå jorda og dreg så inn til den russiske grensestasjonen mot Kaliningrad, der dei byd på kaffi. Livet kjennes nokre gongar særs underleg.

På utsida av Neringa, halvannan kilometer frå Nida ligg dei
vakraste strendene langs Austersjøen.

Den kvelden mor og far feirar at dei har vore gift lengre enn dei fleste har me bestilt bord på same restauranten som fire kveldar på rad. Rita serverer oss, me har ynskt at nettopp hennar varme vesen skal vera ramma rundt maten og vinen denne kvelden.

Rita studerer juss og vert den neste av mine verkeleg nære vener i Litauen.

Så når eg reiser attende neste gong, i mars 2009, gjer både Rimas og ho Vilnius til noko meir enn berre ein by å besøke.

No er det personleg. Det er venskapen.

Og Rita og venninna Laura tek meg med i TV-tårnet som sovjetarane freista kontrollera under fridomsoppstanden i 1991 når eg skal feira min 40-årsdag. Med ei personleg historie kjennes det som det er min eigen fridom eg feirar.

Rita og eg på sykkeltur mellom Palanga og Sventoji.

Rita og eg møtes i Palanga neste gong og syklar kyststripa opp og ned. I Sventoji møter eg og att Mindaugas og familien og Aage inviterer meg på sjømatlag med den norske kolonien i Klaipeda. Det er sommar og sorglause tider.

Litauen er ikkje sorglaust.

Langt derifrå.

Folk hatar jobben sin og elskar kollegene.

Byggeprosjekt har stogga opp og bilparken rustar.

Den største sjølvmordsrata blant menn i verda fortel om at folk som har vore utsett for mykje endring gjennom historia ikkje tåler når endringa går for fort.

For no reason...

Men det er slik Litauen er.

Eit sammensurium av alt og ingenting.

Av gleder og nære menneske som smilar stort til deg og av botnlaus sorg og redsle for nok ein gong å bli eit arr på kartet til eit større rike.

Føremiddags-champagne på Uzupis Picerija

Så når eg i neste blogginnlegg skal fortelja den billedlege historia om mi nylege reise attende til Vilnius, treng du denne historia for å forstå at når jentene på Uzupis Picerija over ei flaske føremiddags-champagne ein laurdag i mars spør kvifor eg kjem attende, svarar eg: "For no reason!"

Og eg kunne lagt til:

"It has become a part of me..."

--------------------------

Etterord:

På austsida av elva Vilnele (sideelv til Neris), som bølgar seg meandrerande gjennom Vilnius, ligg den sjølverklærte republikken Uzupis.

Kunstnarstaden med det store hjartet.

Den skal eg komma attende til.

Elva mellom Uzupis og resten av verda ein vinterdag i 2009.

Men om du vil forstå kvifor eg kjenner slik for denne byen, så les grunnlova til denne fristaden.

Den vart oversett til norsk hausten 2011 og er så grunnleggande ekte at den er alle grunnlovar overlegen:

GRUNNLOV

1. Alle har rett til å bo ved elven Vilnele og elven Vilnele har rett til å renne ved siden av alle.

2. Alle har rett til varmt vann, oppvarming om vinteren og et tegllagt tak.

3. Alle har rett til å dø, men det er ingen forpliktelse du har.

4. Alle har rett til å gjøre feil.

5. Alle har rett til å være enestående.

6. Alle har rett til å elske.

7. Alle har rett til ikke å bli elsket, men det er ikke noe du må.

8. Alle har rett til ikke å være viktige eller å forbli ukjente.

9. Alle har rett til å være late eller ikke å gjøre noe.

10. Alle har rett til å elske noen og å ta vare på en katt.

11. Alle har rett til å ha en hund inntil en av dem dør.

12. Alle hunder har rett til å være hunder.

13. Ingen katt er forpliktet til å elske sin eier men må hjelpe eieren i vanskelige tider.

14. Alle har noen ganger rett til ikke å vite at man har forpliktelser.

15. Alle har rett til å tvile, men det er ingen forpliktelse.

16. Alle har rett til å være lykkelige.

17. Alle har rett til å være ulykkelige.

18. Alle har rett til å tie.

19. Alle har rett til sin tro.

20. Ingen har rett til å utøve vold.

21. Alle har rett til å innse sin egen ubetydelighet og sin egen storhet.

22. Ingen har enerett på evigheten.

23. Alle har rett til å forstå.

24. Alle har rett til ikke å forstå noe.

25. Alle har rett til å være av forskjellige nasjoner og raser.

26. Alle har rett til å feire eller ikke å feire sin bursdag.

27. Alle må huske sitt eget navn.

28. Alle har rett til å dele det de eier med andre.

29. Ingen har rett til å dele det de ikke eier.

30. Alle har rett til å ha brødre, søstre og foreldre.

31. Alle kan være frie.

32. Alle er ansvarlige for sin egen frihet.

33. Alle har rett til å gråte.

34. Alle har rett til å bli misforstått.

35. Ingen har rett til å gjøre en annen person til den skyldige.

36. Alle har rett til å opptre personlig overfor andre.

37. Alle har rett til ikke å ha noen rettigheter.

38. Alle har rett til ikke å være redde.

39. Ikke overvinn noen

40. Ikke forsvar deg

41. Ikke gi opp

Alkymi

Den siste alkymisten sitt namn var det fantastiske Aureolus Phillipus Theoprastus Bombastus Paracelsus von Hohenheim og han levde i Tyskland tidlig på 1400-talet. Sjølv om me snakkar post-svartedauden og pre-reformasjon, ei tid då det føregjekk mykje rart, har eg ein teori om at foreldra til den gode Paracelsus freista å spela han eit puss.

Kanskje gjev eit slikt namn sjølkjensle nok til å leita etter metodar for å laga gull?

Eller skapte foreldra ved å døypa guten til dette namn ein latent galskap umogeleg å kurera i løpet av eit liv?

Al - kjem sjølvsagt frå arabisk. Grekarane sitt ord for kjemi var chymeia. Så enkelt blandast språket med ein bestemt artikkel og ordet kjemi til eit nytt ord som forklarer korleis vitskapsfolk alltid har søkt litt ekstra etter dei vegar som fører til rikdom eller anerkjenning eller den store mystisismen, basert på hear-say frå historiane om solgudane i oldtida.

Sjølvsagt var det aldri nokon som den gong skapte gull. Ikkje no heller, sjølv om nokre tener på alt, uavhengig av etiske standardar. Gull er eit metall som ikkje kan "mekkast" som ei legering.

Og nett det faktum er ei påminning til oss.

Det dyrebare i naturen vert ikkje menneskjeskapt. Det finns!

Å skape gull i kvardagen går likevel an.

Det gjeld å bruke augene.

Naturens alkymi er legeringa av nokre fantastisk innfløkte innretningar i menneskekroppen og det du kan sjå med dei.

"Me må opne augene våre!"

Ja, nettopp. Du treng ikkje kabbala, eit holistisk verdssyn, kjemiske ingrediensar eller tittelen alkymist i ei mørk bakstreversk verd for å sjå det.

Du treng berre to auger!

Fargar, lys og stavane i augene er kjemi på høgste plan.

Det er alkymi.

Du finn alkymi omkring og i deg kvar dag.

Men pengar er han ikkje verd.

Pengar kan ikkje måla storleiken på naturens alkymi.

God helg, du vidløftige sjel av Paracelsus!

Og godt blikk, alle saman!







Bileta er tekne ved Eikangervågen, ved Kvassnesstemma i Knarvik og på Ytre Mulaneset på Molvikvegen, februar 2012.